De wilde haren van Hamburg

Het is halfnegen op zondagmorgen en in de oude visveilinghal wordt gedanst. Onduidelijk of het om vroege vogels of nachtraven gaat. Op de Altonaer Fischmarkt zie je rare fauna. Je kan er belanden na een wild nachtje stappen aan de Reeperbahn. Of bloednuchter, omdat je de beroemde vroegmarkt voor boodschappen bezoekt of als toerist. Ik bestel een halve liter bier en observeer de dansvloer in de oude bakstenen markthal. Op het podium halen zonnebankbruine rockers in nepleren jekkers Song 2 van Blur door de mainstreammangel. Woe-hoew! Niemand houdt de maat. Een groepje studenten stuitert rond, een man van middelbare leeftijd wiegt traag op een tegel en een rare oma met geel-roze punkharen zwaait met haar wandelstok. Imago? Looks? Dat zal iedereen hier Bratwurst wezen.

Brutale humor bij de vis

Ah, Duitsland, het land waar mensen geregeld tijd vrijmaken om zich eens niet te generen. Je kan bij zonsopgang tegen de kadereling aan een flesje bier lurken zonder scheef bekeken te worden. Of broodjes Bratwurst met mosterd vreten op de vismarkt waar het traditionele Fischbrötchen aanbevolen is. Ook de marktkramers gooien alle remmingen overboord. Op de halve kilometer kade waar de markt staat, hoor je ze euforisch brullen, als pauwen die hun veren opzetten. Aale-Dieter wikkelt driftig palingen in papier, Bananen-Fred prijst prehistorisch grote fruitmanden aan in een helverlicht kraam dat op een rijdend theater lijkt. Klanten moet je aantrekken en afstoten. ‘Mevrouw wil één paling kopen? U bent vast niet van hier. Uit Beieren? Oh jee. De gerookte vis komt per pakket, te nemen of te laten. Wat voor vis dit is? Weet ik ook niet, maar hij is lekker.’ Brutale humor komt als boter bij de vis. Dwars en wars van god en gebod zijn ze hier. Zou je denken. Maar om tien uur, wanneer de stem in de luidsprekers de sluiting van de markt omroept, kraamt iedereen braaf op. Visboer is koning van zes tot tien. Daarna is het tijd voor de kerkdienst. De protestantse kerk heeft deze regeling eeuwen geleden bedongen. De vijf torenspitsen van Hamburg boezemen soms nog ontzag in.

Kerktorens in het moeras

Drie oude mannen met matrozenpetten spelen accordeon en mondharmonica aan de kade. Ze zingen het honderd jaar oude lied Auf der Reeperbahn, nachts um halb eins. Voor hij uitvaart, wil een zeeman een liefje voor één nacht aan de haak slaan in Hamburgs beruchte schipperskwartier. De rivier de Elbe definieert Hamburg. Neem ferry 62 en je ziet de haven voorbijschuiven op de linkeroever en de stad op de rechter-, alsof ze netjes gescheiden zijn, maar in werkelijkheid zijn ze innig verstrengeld. Hamburgers doen niets liever dan naar de Elbe kijken, en naar de havenkranen en containerterminals aan de overkant. Museumschepen en oude passagiersterminals liggen aan de stadskant. In de oude Engelandhaven kan je op het dak van het futuristische kantoorgebouw van Docklands klauteren. Bij de pontons van Landungsbrücken beloofden de basiliekachtige koepels van de vertrekhal je een miraculeus nieuw leven in Amerika. De zeeman die terugkeerde, had het omgekeerde perspectief. Hij zag de hoge kerktorens van zijn stad oprijzen in het vlakke, moerassige land. Omdat Hamburg op de rivier gericht is, staat haar nieuwe pronkstuk, de Elbphilharmonie, prominent aan het water.

Flirten met kitsch

De Hamburgers hebben hun concertgebouw van 860 miljoen euro jarenlang vervloekt (zie kader), maar toen het vorig jaar openging, sloten ze het in de armen en liep het storm voor de concerten. Ik snap dat het 110 meter hoge gebouw aantrekt en afstoot. De glazen gevel glinstert te hard. Hij heeft de puntige pieken van een punkkapsel en is boven op een driehoekig bakstenen pakhuis gebouwd. Via een tachtig meter lange convexe roltrap bereik je het gratis uitkijkplatform op het dak van het pakhuis. Elk glaspaneel in de gevel is hol of bol. Glazenwassers rekenen zich rijk en critici spuwen hun gal: ‘Edelkitsch voor de nouveaux riches!’ Maar dat is het handelsmerk van Herzog & de Meuron. De beroemde architecten tasten graag de grenzen van de goede smaak af.

Hamburgs fijnste lui dagen in avondkleding op voor de uitvoering van de Achtste Symfonie van Mahler. Een parterre, tribunes of loges heb je hier niet. De 2.100 toeschouwers zijn verdeeld over kleine terrassen rond het centrale podium. Nergens zit je verder dan dertig meter van de dirigent. Het hoogtechnologisch membraan tegen de wanden garandeert de glasheldere akoestiek die de buitengevel belooft. Na het concert zitten alle terrasjes apart te applaudisseren. Bananen-Fred zou zeggen: je kan maar voor één publiek tegelijk optreden.

Nuchterheid deugt niet

Intussen noemen de Hamburgers hun concertgebouw Elphi. Ze verleidt je als een sirene op de kade. Haar charme zit in haar attitude, haar opgestoken middelvinger naar de brave burgers die beweren dat hun stad gebouwd is op ernst en spaarzaamheid. Wat dan te denken van het Chilehaus? Het kantoorgebouw baarde in 1924 wereldwijd opzien omdat het op een gigantische pakketboot lijkt. De bakstenen gevels komen samen in een scherpe hoek, de boeg. Tussen de twee praalgebouwen strekt zich Speicherstadt uit: anderhalve kilometer kanalen, kades en havenpakhuizen. Ze reiken tien verdiepingen hoog en zijn versierd met torentjes, beelden en neogotische vensters. Op een druilerige winteravond glimmen de kasseien en worden de ijzeren bruggen schimmen in de nevel. Jack The Ripper zou zomaar kunnen opduiken. Of de geesten van twintigduizend boze arbeiders: hun wijk werd gesloopt, zodat Pakhuizenstad haar heipalen in de moerasbodem kon drijven. Nuchterheid deugt niet, leve de torenhoge, onbegrensde en genadeloze ambities! In het Internationales Maritimes Museum loopt zelfs de Duitse Gründlichkeit uit de hand. Eén man legde de scheepvaartcollectie aan die tien verdiepingen pakhuis vult. Tip: kies vooraf wat je het meest boeit. Piraten of poolreizigers? Modelschepen of marine-uniformen? Schilderkunst of het kompas?

Spreken Se Plattdüütsch?

Overal is er water. Kanalen leiden de rivier de Alster, die in de Elbe uitmondt, door de Altstadt. Doorgangen tussen de herenhuizen verbinden de straten er met een ‘fleet’, de verborgen waterweg waar schepen vrachten konden afzetten. Voor de Alster de oude stad bereikt, vormt ze een binnenmeer, het natte Central Park van Hamburg. Nabij de Jungfernstieg, de chique winkelstraat aan het meer, leidt een doorgang naar het Gängeviertel. Het historische arbeiderswijkje stond lang te verkrotten. Toen deden artiesten wat reders en kooplieden in Hamburg al eeuwen doen: zelf initiatief nemen. Ze kraakten de panden, vestigden er hun ateliers en versierden de stegen met muurschilderingen. Hamburg erkent de wijk intussen als Kreativquartier. Als burgers de stad vernieuwen, verdienen ze steun.

De barokke St. Michaelis was het baken waar schippers na een lange zeereis naar uitkeken. In de schaduw van de kerktoren koop je bij Ahoi Marie maritieme souvenirs made in Hamburg en omgeving. Hun glazen, kopjes, porselein, papierwerk en draagtassen zijn bedrukt met marineblauwe ankers, bebaarde kapiteins, zeevrouwen en havengezichten. Platte Anna, een jonge illustratrice uit een dorp aan de Noordzee, vrolijkt haar tekeningen op met spreuken in het Plattdüütsch die je na eventjes kijken vast begrijpt. ‘Ob ost, ob west, te hus is best!’

Ruige, sterke keuken

Een grootstad kan op een korte afstand helemaal van sfeer veranderen. Even voor ik bij HACO binnenstapte, liep ik langs de stripclubs en viezeventenbars van de Reeperbahn. Waarom opent chef-kok Björn Juhnke zijn droomzaak in het ongure schipperskwartier? ‘Dat cliché is gedateerd’, zegt hij, ‘dit is een toffe uitgaansbuurt geworden. Wij willen bovendien niet te deftig zijn. HACO staat voor Hamburg Corner, het gezellige buurtrestaurant dat eerlijke, duurzame gastronomie serveert.’ We boeken een tafeltje. Zijn vakgenoten hebben Björn pas verkozen tot beste nieuwkomer van Duitsland. Hij laat zich inspireren door het Hoge Noorden, koopt bij kleine boeren en jagers en verkiest de biokip die 120 dagen in het gras scharrelt boven de gewone die 25 dagen in gevangenschap leeft. Ik betaal 105 euro voor vijf gangen met aangepaste wijnen. Smaken botsen hier. De vette, nootachtige smaak van gerookte aal met scherpe pickles en koele komkommer. ‘Daar hou ik van’, zegt Björn, ‘Contrasten, rijke smaken, spelen met zoet en zuur. We zijn hier in het koude noorden, in een stad van zeelieden. De keuken is ruig en sterk, zodat je het warm krijgt.’

Pioniers met punkattitude

Op zaterdag trek ik naar het Karoviertel. Ik wandel door oude kasseistraten langs met graffiti besmeurde gevels. Op de vlooienmarkt in het Altes Schlachthaus stallen verkopers de meest uiteenlopende spullen uit, van gitaartassen tot oude tijdschriften. Bij Hanseplatte zit er muziek in het principe ‘buy local’: al hun lp’s en cd’s komen uit de Hamburgse punk- en popscene. Een straat verder puilt de schattige etalage van Hot Dogs uit met sneakers en sportkleding uit de jaren zestig tot negentig. Mooi, zo’n blauwe lederen voetbaltas van Hamburger SV! Het merk Zirkeltraining recycleert turnmatten en toestellenleder tot unieke draagtassen die maar liefst 180 euro kosten. Toch eerder bohemien chic dan ongepolijst alternatief, deze buurt. Schulterblatt, de hoofdstraat van het Schanzenviertel, spreekt me meer aan. Ook hier kan je in de platenbakken snuffelen of tweedehandskleren kopen. Aan de zogenaamde piazza kijken Portugese restaurants uit op het beruchte kraakpand Rote Flora. Niets in deze buurt is gestileerd, behalve het koffiehuis Herr Max. Of rebelleren zij tegen de ruigheid met verse taarten en zachte sofa’s?

Afweerbunker wordt energiecentrale

Flakturm IV torent boven het Karoviertel uit. Samen met een tankstation en de torenspitsen van de Altstadt vormt de afweergeschutsbunker een typisch Hamburgs stadslandschap: rommelig maar ook fotogeniek. Zijn tegenhanger, Flakturm VI, bewaakte de haven op de linkeroever. Fiets erheen langs loskades, kranen en containers, maar ook via veilige fietspaden en stille, groene kanalen. De dertig meter hoge betonklomp, die krijgsgevangenen bouwden voor Hitler, is gereïncarneerd als Energiebunker. Waar de luchtafweer stond, zijn zonnepanelen gemonteerd. Binnenin zet de energiecentrale resthitte, biogas en houtpellets om in verwarming en elektriciteit voor een paar duizend huishoudens. In 2013 kocht de stad haar elektriciteitsnet over van de Zweedse energiereus Vattenfall. De bunker is het icoon van het nieuwe, groene Hamburg. Je kan een rondleiding volgen of op het dakterras uitkijken over het havendorp Wilhelmsburg, de Elbe en de Altstadt met haar kerktorens. Ik bestel huisgemaakte Kartoffelsalat mit Bratwurst in het panoramacafé en zie hoe miezerige regen het grote venster zachtjesaan nat maakt. Het Engelstalige stadsmagazine heet toepasselijk ‘Gentle rain and other reasons to love Hamburg.’