Iconen spotten langs de kust

Op een scherm in het bezoekerscentrum van het Zwin flikkeren aankomst- en vertrektijden naast exotische bestemmingen: Dakar - Alicante - Siberië - Ouagadougou. ‘Dit is een luchthaven voor vogels’, glimlacht parkdirecteur Ina De Wasch. ‘Vroeger zaten ze in kooien, nu komen en gaan ze wanneer ze willen.’ Daar is geen letter van gelogen. Een korte wandeling brengt ons naar een open hut. Twee biologen meten aan de lopende band tjiftjaffen en ringen ze vuurgoudhanen. Zo brengen ze populatietrends in kaart.

Een van hen klemt een balletje pluim voorzichtig tussen zijn vingers. ‘Het kleinste vogeltje van Europa’, duidt hij. ‘Vuurgoudhaantjes wegen nauwelijks vijf gram, maar vergis je niet: deze lichtgewichten komen uit Oost-Duitsland, Polen of de Baltische staten. Ze migreren soms tweeduizend kilometer.’ Een bezoeker vertelt dat de vogel in het Pools ‘kaarsje’ heet, naar het oranje vlammetje op z’n kruin. En plots zien we het zo voor ons: dit heldhaftig vonkje, een hompje leven in miniatuur, dat eindeloos ver fladdert. Ontroerend.

Het Zwin is zo’n plek waar verwondering vanzelf komt, of je nu twee of honderd bent. Waar je op blote voeten door slikken en schorren kan sjokken. Waar VR-brillen tonen hoe het Zwin als brede zeearm weelde bracht naar Brugge, voordat het langzaam verzandde. Had zo’n bril tijdens onze schooltijd bestaan, we hadden vast minder met ons hoofd op de bank gelegen tijdens de lessen geschiedenis. Sorry, meneer Geerts!

Tweemaal daags wandelt het zeewater hier het land binnen. Die vervagende grenzen, dat eindeloze spel tussen zout en zoet, het trekt veel leven aan. Op de oever scheppen leerlingen lustig naar waterwezens, een jongen houdt er in al zijn enthousiasme bijna een nat pak aan over. Ze tonen ons hun buit: een flinke zandgrondel en een hooiwagenkrab. Maar vooral vogels vangen de aandacht. Op aandringen van een Zwin-medewerker turen we door een telescoop. De op het eerste gezicht kale vlakte komt prompt tot leven. We zien bergeenden, scholeksters, tureluurs en een wulp met een sierlijk gebogen snavel. Een ijsvogel duikelt een visje op. Wauw.

En dan is het hoog tijd om te fietsen. Vanuit het Zwin rollen we via grindpaden Knokke binnen. Daar draaien we voor het eerst - maar beslist niet het laatst - de zeedijk op. Vanaf nu is het simpel: zee rechts, land links, wind… overal. Meestal blaast de zuidwestenwind hier pal in het gezicht. Meteen de reden waarom de meeste fietsers de Kustroute van De Panne naar Knokke afwerken. Maar wij hebben geluk: we genieten van een zachte bries, een fikse duw in de rug. Het is heerlijk fietsen naast het strand, gezapig slingerend tussen slenteraars en gocarts. Als migrerende goudvuurhaantjes vliegen we in één trek naar De Haan. Daar waait de geur van verse wafels ons tegemoet. Het aroma van vakantie, van nostalgie.

Bij het tramstation, gebouwd in 1902, wacht gids Brigitte Hochs ons op. Hochs, het wandelend geheugen van De Haan, toont ons het reservoir op de stationszolder. In De Haan tankten de stoomtrams vroeger water. In de beginjaren passeerden er slechts acht trams per dag, al werd ook toen al ’s zomers de frequentie opgedreven. ‘Omdat er aan de kust te weinig trams waren, werden dan voertuigen vanuit Gent of Luik overgebracht’, zegt ze. De Haan leefde volgens het ritme van de tramregeling. Ook goederen kwamen vaak via de sporen het dorp ingerold. Zelf herinnert Hochs, telg van een hotelfamilie, zich vooral de tram van elf uur. ‘Die bracht kreeften en oesters vanuit de vismijn van Oostende’, mijmert ze. Samen met haar zus haalde ze die aan het station.

Vakantiegangers en bezoekers arriveerden eveneens met de tram. Zoals Albert Einstein, die op de vlucht voor de nazi’s in 1933 aan de Belgische kust aanspoelde. ‘Hij kwam in het tramstation aan met zeventien metalen koffers’, zegt Hochs. Ze neemt ons mee naar Villa Savoyarde, waar hij verbleef. We stappen door straten die kronkelen en krullen - om ‘het wandelen te bevorderen’, zo staat in de bouwvoorschriften van de concessie. ‘Er is hier maar één rechte straat’, lacht Hochs. Dankzij datzelfde plan ontsnapte De Haan aan de bouwwoede die elders de skyline van de kust omhoogstuwde. De hagelwitte huizen in Anglo-Normandische stijl, de elegante torentjes, het glas-in-lood: alles ademt belle époque. Hier struinen is geen straf.

Ook Einstein was een wandelaar. De locals zagen hem dagelijks over het strand, door de duinen en in het dorp stappen, dixit Hochs’ moeder ‘in zijn vuile, lompe schoenen.’ Meestal eindigde hij die tochten op het terras van Grand Hotel Belle Vue, uitgebaat door Hochs’ ouders, aan zijn vaste tafel die het langst in zonlicht baadde. ‘Dan bestelde hij steevast een café-cramique - koffie met rozijnenbrood’, vertelt Hochs. Voor ons graag hetzelfde.

We gaan het niet ontkennen: het Thermae Palace ís een icoon. Sinds de zomer van 1933 tekent dit art decogebouw de kustlijn van Oostende. Koning Albert I en zijn vrouw Elisabeth knipten het lintje door. Pittig detail: Elisabeth kon het prima vinden met die andere Albert, de geleerde, die diezelfde zomer tien kilometer noordwestelijker zijn dagelijkse wandelingen afhaspelde. Ze kwamen beiden uit Beieren, dat schepte een band. In Laken speelden ze samen Mozart op viool en ze schreven gedichten voor mekaar. Zelfs jaren later smachtte Elisabeth in haar brieven naar Einstein. ‘De bloemen staan in bloei in Laken, wanneer kom je nog eens musiceren?’

Sinds 1933 symboliseert het Thermae Palace de grandeur van de zee. Hier weekten rijken en edelen in slijk- en stoombaden. Het zwembad kreeg dagelijks vers zeewater. De koningin der badsteden had haar paleis, maar de echte Oostendse iconen zijn van vlees en bloed. Vooral kunstenaars en creatievelingen hebben zich hier altijd thuis gevoeld - zowel geboren en getogen Oostendenaars als aangelanden. Van schilders Leon Spilliaert en Constant Permeke tot cineast Henri Storck, van Arno Hintjes tot Lucy Loes. Zelfs Marvin Gaye vond hier ooit zijn tweede adem. Er moet iets in de zilte lucht hangen.

We verlaten de zeedijk en stappen binnen in het James Ensorhuis. De eigenzinnige Ensor was misschien wel het allergrootste icoon. Zijn moeder baatte een souvenirwinkeltje uit, waar hij als kind begon te schilderen op kartonnen dozen. Ze verkocht schelpen en opgezette vogels - van vóór de tijd dat alles ‘made in China’ was. Veel van die authentieke souvenirs kan je nog bewonderen in het Ensorhuis.

Een audiogids brengt Ensors wereld prachtig tot leven: van het salon, waar de kunstenaar via een spreekbuis huisknecht Gustje kon sommeren, tot zijn beroemde schilderij De baden in Oostende. Daarop toonde hij een tongkussend koppel, een paard dat zijn behoefte deed en gluurders op het dak van een strandcabine - zijn manier om de preutsheid van de tijd te ondergraven. Ensor bleef zijn hele leven in Oostende - op een korte academietijd in Brussel na, waar hij niet bepaald geapprecieerd werd. Later zullen we nog halthouden bij ’s mans graf, in de schaduw van het kerkje van Mariakerke dat hij ooit schilderde.

Denk na voorgaande vooral niet dat kunst in Oostende iets van vroeger is. Streetartfestival The Crystal Ship gaf de stad de voorbije jaren kleur. Aan de toeristische dienst ontmoeten we Christa Kurthen voor een rondleiding op de fiets. Kurthen komt uit Eupen, maar woont al 45 jaar in Oostende. Ze verhuisde voor de liefde. ‘Ik speelde volleybal, mijn man was bondscoach en selecteerde me voor het nationaal elftal.’ In haar zog fietsen we langs tientallen muurschilderingen - sommige monumentale gevels, andere verborgen pareltjes in zijstraten. Opvallend veel murals eren lokale helden, zoals Ensor en Arno. Maar ook Leopold II kreeg een artistieke draai: als ruiter zonder hoofd, gecreëerd door niemand minder dan Matthias Schoenaerts.

The Crystal Ship groeide uit tot een begrip. In heel Oostende zijn meer dan 80 werken te vinden. Er is zelfs een wachtlijst voor muren, eentje waarop ook het huis van Pasar-redacteur Gert Corremans staat. Kurthen woont in een flatgebouw waarop werk van streetartist Marina Capdevila prijkt: twee vrolijke oudjes die in bonte kleren met een winkelkarretje sjezen. Niet de eerste mural op haar gevel. Kurthen lacht: ‘Onze syndicus had de vorige kunstenaar gezegd: geen gaten of nagels in de muur. Dus schilderde die een trompe-l’œil waarop het leek alsof er een gat in zat. Tja.’

Bij het uitrijden van Oostende lijkt het alsof het universum dat kunstzinnige sfeertje nog even wil doortrekken. Op deze herfstdag lijkt het licht haast vloeibaar. Een waterzonnetje geraakt niet door het wolkendek; tinten blauw, groen en grijs vloeien aan de horizon in elkaar over. Alsof zee en lucht onderling niet kunnen uitmaken wie wat is. Op weg naar onze tweede slaapplaats, een hotel dat zich achter de duinen van Middelkerke verschanst, wijken we even af van de Kustroute. We fietsen over een verhard paadje door de duinen, een heerlijk stuk dwars door erehagen van duindoorn. Onder onze banden knerpt zand. Veel duinen zijn er misschien niet meer aan onze kust, maar de volharders zijn van een bijna onwaarschijnlijke schoonheid.

Een dag later trappen we over de schots en scheve betonplaten van een militair domein richting IJzermonding. Het licht is nog altijd zo betoverend dat amateur-goochelaars er hun hoge hoed voor zouden afnemen. Terwijl we wachten op de eerste veerpont van de dag, vaart een kapitein net uit met zijn plezierboot ‘Wuk?’ Als hij het zegt… Hier, waar de IJzer in zee uitmondt, ontmoeten zoet en zout water elkaar. Een uniek stukje België: een levend estuarium van slikken, schorren, duinen en polders. In het slijk krioelen miljoenen wormen, kreeftachtigen, slakjes - een all-you-can-eatbuffet voor steltlopers, eenden en aalscholvers. Met wat geluk zie je een zeehond op een zandplaat liggen, lui als een strandganger.

Op de fiets mist deze Kustroute soms de subtiliteit die de wandelversie, een stukje van de GR5A, wél heeft. We zoeven voorbij de snippers duin, de flarden kustbos, de stukjes stilte. Zonder er verder op in te zoemen. Maar wat we aan detail verliezen, winnen we aan variatie. Op korte tijd toont de kust ons veel gezichten: van belle époque tot beton, van de statige villa’s in Le Zoute tot de arbeiderswoningen in Zeebrugge, van duinen tot dokken. Wie van Knokke naar De Panne fietst, beleeft niet één kust, maar vele.

Net dat is de kracht van de Kustroute. Waar je interesse ook ligt - bij natuur, kunst, gastronomie, geschiedenis of maritiem erfgoed - hier rijg je de verplichte haltes en bezienswaardigheden als parels aan een ketting. En ja, voor de motivatie helpt het dat de Kustroute ook een smaakroute is. Waar in België vind je zo’n concentratie van sterrenzaken, brasserieën, strandbars, teahouses, frituren en wafelkramen? Alsof de Kustroute die afwisseling nog even wil benadrukken, zien we even verderop, tot onze verbazing, enkele monniken in habijt over de dijk van Nieuwpoort gocarten.

Het vissersverleden van de kust ontdek je in Oostduinkerke. In het NAVIGO Visserijmuseum waan je je in de tijd dat geharde mannen richting IJsland vaarden en paarden door de branding ploeterden. In het museum hangt ook het skelet van Valentijn, de potvis die vlak voor 14 februari 1989 strandde in Koksijde. Daarna, terug op de fiets. We stampen de Hoge Blekker omhoog. Met zijn 33 meter is dit de hoogste duin aan onze kust. Toegegeven, klimijzers, ijsbijlen of zuurstofflessen heb je niet nodig, maar het uitzicht is niettemin de moeite. Eeuwenlang was de Blekker een echt baken: zeelui zagen zijn witte kruin van ver blinken - of blekken in het West-Vlaams.

Van daaruit gaat het in vliegende vaart naar De Panne. Eerst over de dijk, dan dwars door het centrum en de bossen, totdat we het gegil uit Plopsaland horen aanzwellen. Onder het ritmisch gegier van achtbanen volgen we het laatste stukje langs de Veurnevaart. En dan komen we plots aan de finish van de Kustroute. Het eindpunt is een beetje een anticlimax: een onooglijk hoekje, tussen tankstations en tabakswinkels. In wat ooit een tolhuisje was, kopen Franse toeristen nu Belgische pralines. Misschien is die domper juist de bedoeling, een aanzet om verder te fietsen. Want Vlaanderen eindigt dan wel hier, aan de Franse grens, maar de kust loopt voort. De zee kent geen grenzen - aan de overkant wacht de Vélomaritime, het Franse vervolg van de Kustroute. We voelen even aan onze kuiten. Zullen we?

Zowel aan de Franse als de Nederlandse grens gaat de Kustroute over in lokale varianten. Wie nog meer kilometers in de benen wil, kan dus gewoon verder.

Richting zuiden leidt La Vélomaritime vanuit Bray-Dunes, net over de grens, helemaal tot Roscoff in Bretagne. Onderweg passeer je krijtrotsen, vissershavens en omwalde kuststadjes. Goed voor 1500 kilometer.

Richting noorden kan je de Nederlandse Kustroute (LF1) volgen, via Cadzand helemaal naar Bad Nieuweschans, aan de grens met Duitsland. Even vlak en winderig, maar met meer rust en slechter bier. In totaal klokt deze route af op 610 kilometer.