Geluid wordt kunst

Schilderkunst vond je al in de grotten van Lascaux. Beeldhouwkunst: de Venus van Willendorf is een 25.000 jaar oud vruchtbaarheidsbeeldje. En geluidskunst? Klanken leg je niet vast met verfborstels of beitels. Om muziek te noteren, moest de mens het schrift ontwikkelen. Maar geluidskunst laat zich niet vatten in muzieknoten! Dus was het wachten op de eerste geluidsdragers, en op elektriciteit, intussen ruim anderhalve eeuw geleden.

Gilles Helsen, die als curator bij STUK de vijftien kunstwerken voor Hear here selecteerde, initieert ons straks in de verrassende geschiedenis van de geluidskunst. Zijn expertise deed hij op bij het Klankenbos van het Provinciaal Domein Dommelhof in Neerpelt. ‘Het Klankenbos is als het Middelheimpark’, zegt hij, ‘maar dan met geluidskunst. Je kan er bijvoorbeeld door een orgelpijp wandelen. Heel leuk met kinderen.’

Gilles is net als ik afgezakt naar SLOW36H in Brugge, een tweedaags kunstenfestival over traagheid. In het metershoge Atrium van het Concertgebouw heeft Anouk Kellner haar geluidskunstwerk geïnstalleerd. De centrale machine pompt lucht naar gedemonteerde orgelpijpen en blaast witte, zwarte en wijnrode textielzakken op, die langzaam overeind komen. Als ik de trappen neem en twee verdiepingen hoger naar beneden kijk, lijkt Airchoir No. 2 op een reuzenoctopus. ‘Ja, of een parasiet die zijn tentakels uitstrekt’, lacht Anouk. ‘Ik pas me altijd aan de ruimte aan. In Leuven, in de KADOC-kapel, zal het werk meer op een zangkoor lijken. Hier moest ik een andere opstelling bedenken. Als ik de draad eventjes kwijt was, dacht ik altijd: de buizen zijn luchtpijpen, de zakken ademhalende longen en de orgelpijpen stembanden. Dit is de tweede, verbeterde versie van mijn eindwerk.

Hoe word je eigenlijk geluidskunstenaar? Kan je ervoor studeren?

Anouk: ‘Ik heb de master Radio behaald aan het RITCS in Brussel. De opleiding houdt ook storytelling, podcasts en geluidskunst in. Ik wilde eerst presenteren op de radio, maar ontdekte dat ik gefascineerd was door geluid. In de podcast die ik maakte over een Filipijnse zeemannen registreerde ik liever de omgevingsgeluiden en de stemmen van de matrozen dan de vertelstem in te spreken.’

Gilles: ‘Dé geluidskunstenaar bestaat niet. Geluid is een medium dat de meest uiteenlopende makers interesseert. Experimentele componisten, instrumentenbouwers, beeldende kunstenaars, architecten… je hebt instroom uit alle richtingen.’

Hear here is pas aan zijn tweede editie toe.

Gilles: ‘De eerste editie dateert van drie jaar geleden. Tijdens de verbouwing wilde het kunstencentrum STUK met een evenement naar buiten komen. Hear here overtrof, met 25.000 bezoekers, onze stoutste verwachtingen. Maar geluidskunst is toegankelijk en prikkelt de nieuwsgierigheid. Je weet niet wat je op de locaties te wachten staat. Zodra je binnengaat, hoor je klanken. Het effect is heel direct. Je hoeft geen kunstgeschiedenis te studeren om geluidskunst te begrijpen.’

Anouk, wil je met Airchoir bepaalde emoties opwekken?

Anouk: ‘Daar zou ik me ongemakkelijk bij voelen, ik laat de bezoekers liever vrij. Je luistert en kijkt zolang je wil en ontdekt het kunstwerk op jouw manier. Ik zet geen stoeltjes en jaag niet op effecten of emoties. Het enige wat ik probeer, is om je tijdsbesef even uit te schakelen. Maar dat laat veel ruimte voor vrijheid. Mensen lopen rond, horen hoe de orgelstemmen interfereren en hoe de klanken veranderen terwijl je beweegt. Ik dicteer je niet hoe je het kunstwerk moet beleven.’

Wat is het onderscheid tussen muziek en geluidskunst?

Gilles: ‘Muziek heeft een begin en een einde en kan je overal uitvoeren aan de hand van de partituur. Bij geluidskunst zet je een installatie die klanken voortbrengt in een ruimte en heb je interactie met de locatie. De akoestiek beïnvloedt het werk. Airchoir zal in Leuven anders klinken, omdat je in de KADOC-kapel veel nagalm hebt.’

Anouk: ‘Over de performances die ik met Airchoir doe, denk ik na alsof ik een muziekstuk uitvoer. In Leuven treed ik op met muzikanten en dansers. Zij reageren op wat ik live speel. Ze improviseren, maar hebben een score als leidraad. Die zou je kunnen omzetten naar een partituur met noten.’

Dus Airchoir is ook een muziekinstrument dat je kan bespelen?

Anouk: ‘Ja, het is een gedeconstrueerd orgel. Ik kan de orgelpijpen netjes stemmen of voor dissonante effecten gaan. Tijdens de performances manipuleer ik de orgelpijpen en luchtzakken. Ik hou er voorwerpen tegen, laat blaadjes ritselen, gebruik water… Zo kan je het geluid vervormen en klanktexturen onderzoeken.’

Waar komt je fascinatie voor orgels vandaan?

Anouk: ‘Ik speel sinds een paar jaar orgel en ben al heel lang gefascineerd door orgels en doedelzakken.’

Gilles: ‘Orgels zijn geliefd in de geluidskunst, omdat ze heel zuivere frequenties voortbrengen en overal te vinden zijn. In kerken natuurlijk. Er is een beroemd orgelstuk van John Cage dat zo traag mogelijk gespeeld moet worden. Het wordt 639 jaar lang uitgevoerd in een Duitse kerk. Om de paar jaar wisselt het orgel van klank.’

Was John Cage een pionier van de geluidskunst?

Gilles: ‘Hij was een avant-gardecomponist die uitstapjes maakte naar de geluidskunst. De echte pioniers waren de Italiaanse futuristen, die in de jaren 1910-1920 kunst en technologie combineerden. Luigi Russolo maakte noise machines die er nog altijd indrukwekkend uitzien. In Nederland heeft Dick Raaijmakers het pad geëffend. Hij gebruikte luidsprekers niet om muziek af te spelen, maar om een kortsluiting te laten horen. Zijn Ideofoon uit 1970 is het oudste werk op Hear here, en Airchoir no. 2 van Anouk het recentste, uit 2025.’

Airchoir no. 2 is ongetwijfeld de opvolger van Airchoir no. 1

Anouk: ‘Ja, dit is de versie mét budget. Dank u, Gilles. Voor de eerste versie, mijn afstudeerproject, heb ik me moeten behelpen. Met haardrogers om de lucht te blazen. De orgelpijpen zijn gerecupereerd uit kerken in Sint-Niklaas en Eindhoven. Mensen hebben ze bewaard toen de orgels werden afgebroken.’

Gilles: ‘STUK had een open call gelanceerd voor nieuwe projecten op Hear here, en Anouk had gereageerd. We waren meteen enthousiast en hebben een productiebudget vrijgemaakt om het project opnieuw te realiseren.’

Anouk: ‘Daarmee kon ik de pneumatische machine die de lucht blaast, laten maken en het kunstwerk beter afwerken. De visuele component is ook belangrijk. De luchtzakken stellen ook doedelzakken voor. Maar je mag er ook koorknapen in zien. Mijn mama heeft het vaak over mijn Barbapapakoor. Zo grappig.’

Ben je als geluidskunstenaar gevoeliger voor lawaai en drukte?

Anouk: ‘Ik probeer aandachtiger te luisteren naar de omgeving dan vroeger. Me niet afsluiten, geen koptelefoon opzetten, maar echt in het hier en nu zijn: dat probeer ik mezelf aan te leren. Ik word niet snel afgeschrikt door lawaai of chaos. De geluiden van de stad komen soms over als een kakofonie, maar juist dan kan het heel interessant zijn om goed te luisteren.’

Gilles: ‘John Cage zei altijd: luister zonder vooroordeel. Hij zette thuis in New York het venster open en nam de tijd om naar de stad te luisteren, als een vorm van mindfulness. Veel geluidkunstwerken nodigen je uit om zo’n meditatief moment in te lassen. Je stapt uit de stortvloed aan prikkels die iedere dag op je afkomen om bewust te luisteren naar de klanken van het kunstwerk.’

De doedelzak is niet echt meditatief. Wat sprak je daarin aan, Anouk?

Anouk: ‘De traditie vooral. Rituele parades, troepen die marcheren met doedelzak en tamboer. Dat heeft iets tijdloos.’

Gilles: ‘Klokken keren ook vaak terug in de geluidskunst, dankzij hun rijke klank en als symbool van de tijd.’

Anouk: ‘In de KADOC-kapel wil ik Air Choir in een kring opstellen. De kapel heeft een rond grondplan, dat me aan klokken doet denken, en de barokke architectuur ademt tradities en rituelen.’

Airchoir gaat er in Leuven dus anders uitzien dan in Brugge. We komen zeker kijken. Heb je al plannen voor een volgend project?

Anouk: ‘De laatste tijd ben ik erg geïnteresseerd in werken met dans en het lichaam. Dat zou ik dan combineren met geluid of compositie. Ken je Meredith Monk? Een beroemde Amerikaanse zangeres en choreografe, die haar unieke stem gebruikt tijdens dansperformances. Ze kan verhalen vertellen met heel eenvoudige bewegingen, en dat spreekt me enorm aan. Maar misschien maak ik eerst een werk dat op een mp3 past, zonder zo’n grote installatie erbij. Dat zou een leuke afwisseling zijn!’