Met de fiets langs de Brialmontforten
Meer dan 150 jaar geleden liet architect Henri Alexis Brialmont acht bakstenen forten bouwen om Antwerpen te beschermen tegen vijandelijke troepen. Vandaag zijn de forten niet alleen een tastbaar overblijfsel van dat militaire verleden, maar zijn ze in de eerste plaats groene oases rond de stad waar de natuur vrij spel krijgt. Wij gingen met de fiets op ontdekkingstocht langs de 19de eeuwse fortengordel over de 44 kilometer lange Brialmontroute.
We schrijven wel ‘acht’ forten, maar vandaag blijven er nog maar zeven over. Het eerste fort in het district Wijnegem is halverwege de jaren ’90 afgebroken om plaats te maken voor een groot shoppingcenter. ‘Hoera voor de vooruitgang’, mompelen we tegen de treurig aanschuivende auto’s en fietsen snel richting Fort 2 in Wommelgem.
II
We hebben er het dagje voor uitgekozen: regenvlagen wisselen af met mooie opklaringen en laten de zon fel in de plassen weerspiegelen. We volgen de bordjes met ‘Brialmontroute’ erop, maar ook zonder die wegwijzers zie je de forten al van ver. Niet zozeer de bakstenen vestigingen, want die zitten goed ingegraven achter de omwalling, maar vooral de hoge bomen die doorheen de jaren rond de forten zijn gegroeid. In de volgebouwde rand rond Antwerpen zijn de forten een welkom stukje natuur.
We fietsen over de slotgracht tot aan de grote toegangspoort van Fort 2. Felgekleurde bloemen hangen aan de balustrade en klimop en wilde wingerd groeien weelderig over de stoere stenen zuilen. De forten zijn allemaal volgens hetzelfde grondplan gebouwd: de omwalling in de vorm van een zes-puntig esdoornblad met de grootste punt gericht naar Antwerpen, een slotgracht, een toegangspoort en een binnenfort.
De forten hebben vandaag duidelijke andere functies gekregen met in de voormalige kwartieren nu kleine musea, tentoonstellingen, kantoren, co-working plaatsen, lokalen voor verenigingen… Verschillende van de forten genieten ook de Europese status van Speciale Beschermingszone (SBZ) omdat ze van levensbelang zijn voor bepaalde fauna en flora. Vooral verschillende soorten vleermuizen profiteren van de leegstaande forten, de natuur en het omringende water.
Te voet gaan we langs het water en wandelen een stuk over het Roosehofpad dat langs het fort loopt en verder door naar het westen langs oude hoeves.
III
Van al de Antwerpse forten vind je in het Fort van Borsbeek de mooiste natuur. Hier zijn de contouren van het fort grotendeels overgroeid door bomen en struiken. We verlaten de steenweg en fietsen langs de kerk van Borsbeek de velden in. Langs de Koude Beek loopt een kiezelpad naast een lange rij knotwilgen tot aan de fortgracht. Zó moet het Antwerpse platteland er honderd jaar geleden uitgezien hebben.
Beuken en eiken hangen met hun lage takken tot in het water, tussen de futen en meerkoeten. Bij valavond scheren watervleermuizen hier rakelings over het water jagend op insecten. Fort 3 is ook de belangrijkste plek voor vleermuizen. Langs de oude schietgaten van de fortmuur verschuilen ze zich in de verlaten gangen. Hier komen maar liefst zes verschillende soorten vleermuizen voor.
We laten de fietsen achter en wandelen het natuurgebied in. Al snel wordt duidelijk dat hier een pareltje wilde natuur haar gang mag gaan. Wilgen en populieren schieten hoog op langs de vlonderpaadjes en vanuit de esdoornstruiken zingen vogels ons vrolijk toe. Af en toe vliegt er een sportvliegtuig over om te landen op de luchthaven van Deurne, maar voor de rest is hier enkel de natuur aan het woord.
IV
Over het erf van de aanpalende boerderij rijden we verder naar het zuiden. De maïs staat hoog en het lijkt alsof de Brialmontroute even doorheen een doolhof moet. Onder de spoorweg door is het niet ver meer tot het Fort van Mortsel, nummer vier op onze tocht. Zigzaggend door de woonwijken fietsen we verder. Tot 2000 was dit fort effectief in handen van het Ministerie van Defensie om te gebruiken voor de opleiding artillerie. Vandaag is het vooral een recreatiepark. We rijden langs de lange bakstenen muren die prachtig zijn gerestaureerd en krijgen zo pas echt een beeld van de grootte van het fort.
V
De aanhoudende motregen heeft nu besloten om over te gaan in een stevige stortbui. Bij Mortsel Oude God geven we ons gewonnen en gaan snel naar binnen voor een lekkere lunch. Een uurtje later gaan we weer op weg, richting Edegem. Op dit stuk van de Brialmontroute probeert het fietspad te laveren tussen steenwegen en woonwijken, om toch maar een aangename fietservaring te verzekeren. Niet slecht gedaan, maar we zijn toch blij om bij Fort 5 aan te komen.
De ruimtes in Fort 5 zijn co-working plaatsen geworden en in het gebied rond de vestiging is een bijentuin gemaakt. Het Terlindenpad verbindt het kasteel Hof Ter Linden met het fort, samen goed voor 90 hectare groengebied.
VI en VII
We laten de dichtbebouwde rand rond Antwerpen achter ons en fietsen door naar de zuidrand van de stad. In Wilrijk worden de straten weer wat breder en is er meer plaats voor groen. De gracht van Fort 6 is grotendeels dichtgemaakt en de Universiteit van Antwerpen heeft van de overblijvende structuren campus Drie Eiken gemaakt: een prachtige plek om te studeren midden in het groen met verschillende sportvelden eromheen.
Bij het Arboretum van Fort 7 gaan we van het fietspad af. Het fort zelf is in te slechte staat om vrij te bezoeken, maar het aanpalende Schoonselhof is wel toegankelijk, een van de mooiste begraafplaatsen van Vlaanderen. In deze Antwerpse Père Lachaise liggen tal van bekende Antwerpenaren begraven. Mooie brede lanen lopen kaarsrecht tussen de percelen. Aangrijpend zijn de lange rijen oorlogsgraven op de militaire begraafplaats met enkele duizenden gesneuvelde soldaten.
VIII
Het mooiste houden we voor het laatst. Via een zijuitgang van het Schoonselhof loopt de Brialmontroute langs het noorden van de domeinen Klaverblad en Cleydael. Prachtige dreven met ouden eiken die vanuit Aartselaar en Hemiksem richting Antwerpen lopen. De zon komt even piepen en we fietsen snel door naar ons laatste fort, in Hoboken.
Het is even zoeken naar de ingang van Fort 8, maar eens we de poort gevonden hebben, rijden we zo de eerste omwalling binnen. Het is prachtig om te zien hoe de natuur haar best doet om het fort te overmeesteren. Wilgen en vlieren hangen over de vestigingsmuren en uit al dat groen wijzen witte berkenstammen omhoog. Fort 8 spreekt het meest tot de verbeelding, omdat je hier zo de soldaten nog op wacht kan zien staan; met een gezonde dosis verbeelding natuurlijk. Alle muren van het fort zijn bewaard gebleven. We wandelen door de gangen van de eerste omwalling. Om de paar meter zijn er schietgaten voorzien om de vijand te grazen te nemen. Wanneer we het binnenfort binnenstappen zijn we helemaal onder de indruk. Vanop de binnenplaats kijken we naar de perfect symmetrische metershoge bakstenen muren. Via een brede wenteltrap gaan we naar boven, tot onder de gewelven van het fort. Pas dan, met onze neus vlakbij de bakstenen, zien we het vakmanschap dat nodig was om de Brialmontforten te bouwen. Het fort spreekt zo tot de verbeelding dat het geregeld gebruikt wordt voor filmopnames. Je kan je als regisseur inderdaad geen beter filmdecor dromen.
We lopen nog een tijdje rond van zaal tot zaal, tot we helemaal gedesoriënteerd geraken door de symmetrie van het fort.
We springen op onze fietsen en rijden via de Hobokense polder terug naar Antwerpen. De stad heeft zich sinds het bouwen van de forten meer dan 150 jaar geleden op veel plaatsen als een olievlek over het platteland verspreid met woonwijken en lintbebouwing. De forten hebben al lang geen militaire functie meer, maar ze zijn er nog steeds om iets te beschermen: de laatste stukjes natuur aan de rand van de stad.
Historiek: Amper een schot gelost
Antwerpen wordt halverwege de 19de eeuw steeds groter en de oude Spaanse omwalling belemmert die groei. De sloop ervan was de enige optie. Maar de stad onbeschermd laten tegen buitenlandse dreigingen kon ook niet. Daarom besliste de Belgische overheid voor een nieuw verdedigingsplan: de Stelling van Antwerpen. Een verdedigingsgordel bestaande uit twee ringen van forten, naar ontwerp van de militaire architect Henri Alexis Brialmont. De binnenste fortengordel zou bestaan uit 8 vooruitgeschoven bakstenen forten op telkens 2 kilometer van elkaar. Tussen 1860 en 1864 werden de Brialmontforten gebouwd. Voor de bouw waren zo massaal veel bakstenen nodig dat er nieuwe steenbakkerijen werden opgericht langs de Schelde en de Ruppel. Maar liefst 13.000 arbeiders, soldaten en burgers, werden ingezet om de forten op tijd af te werken.
Door de versnelde modernisering van oorlogsvoering bleken de bakstenen forten snel achterhaald te zijn en bij het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog was duidelijk dat de bouwwerken vrij nutteloos waren voor de nieuwe tijd.
De nachtbewakers van de forten
Diep verscholen in de kieren en spleten van de forten van Antwerpen leeft een heel groot aantal vleermuizen. In de twee fortengordels van de stad overwinteren jaarlijks ruim de helft van alle vleermuizen in Vlaanderen. Ze zijn een van de meest vooraanstaande overwinteringsplaatsen in West-Europa. De fortengordel is cruciaal voor het overleven van zeven van de zeventien soorten vleermuizen die nog in Vlaanderen voorkomen. Om de bescherming van het habitat te verzekeren heeft de Europese Unie de forten in haar Natura 2000-netwerk van beschermd natuurgebied opgenomen.
Wat maakt de forten nu zo ideaal voor vleermuizen om te overwinteren? Het microklimaat van ‘grotten’ moet aan drie belangrijke voorwaarden voldoen: een luchtvochtigheid die hoger is dan 80%, een constante temperatuur tussen 0 en 5°C en voldoende rust.
De meest voorkomende nachtbewakers van de forten zijn de watervleermuis, de baardvleermuis, de Brandts vleermuis, de meervleermuis, de franjestaart, de ingekorven vleermuis en de grootoorvleermuis.
Om de rust van de diertjes te garanderen mag je niet zomaar op je eentje rondlopen in de gangen. Wil jij ook eens mee op vleermuizentocht? Hou dan de vleermuizenwerkgroep van Natuurpunt in de gaten.