De trap aan het einde van Europa

De grimmigheid verdampt in het historisch centrum van Lviv, dat door Unesco erkend is als werelderfgoed. Auto’s ontwijken kuilen in het wegdek, tramwielen knarsen in hun rails en er is te weinig geld om de neoclassicistische gevels en jugendstilgevels op te knappen die tot kilometers ver van het centrale Rynokplein de straten afzomen. Dit is Wenen zonder bontjassen. Of Krakau, de zusterstad van Lviv, in de vroege jaren 1990. Naar Oekraïense normen heeft Lviv overschot, naar Europese normen is het harken. Wat opvalt, is de hardnekkigheid waarmee de stad haar culturele, literaire en gastronomische tradities in stand houdt. Lviv en Krakau waren de zwaartepunten van de historische landstreek Galicië. Toen Polen van de kaart verdween, kreeg de Poolse cultuur asiel aan de universiteit van Lviv, waar bovendien de Oekraïense identiteit ontstond. Ook Joden, Duitsers, Oostenrijkers en zelfs Armeniërs breiden mee aan het culturele lappendeken dat Lviv in de negentiende eeuw was.

Druipt de weemoed van de dakranden in Lviv? Niet overal. Het Rynokplein trekt hordes toeristen, vooral Duitsers. De renaissancepaleizen glimmen hier als nieuw. In de omliggende stegen bezoedelt universele horeca, van Thai tot veggiebar, het middeleeuwse straatbeeld. Vier kathedralen, jawel vier, knokken om de skyline, met kerken, kloosters en stadswallen als rivalen. Ik raad je aan om de Armeense kathedraal te bezoeken, een doolhof van passages en patio’s. En de Boimkapel, een absurd barokke grafkapel. Een bozige vrouw bewaakt de toegang. Ze houdt de wachtrij lang en de sfeer binnen sereen. Voor covid-19 stevende Lviv af op overtoerisme, nu krijgt de universele horeca klappen.

Pintjes voor het Kremlin

Brand misschien een symbolisch kaarsje voor het bruisende stadsleven van Lviv en voor de Europese toekomst waar de bewoners naar verlangen. Kerken genoeg. De culturele mix die hier bestaat, kan me weken zoet houden. Ik observeer de schaakspelers op Prospekt Svobody en grinnik om de kinderen die bij de opera rondsnorren in elektrische autootjes. Ik bestel koffie en taart alsof ik in Wenen ben bij Lviv Coffee Manufacture. Ik bezoek het blitse museum van brouwerij Lvivarnya, die vroeger pintjes leverde aan het Kremlin. De kleurrijke koepel van een voormalige synagoge steekt uit boven de stadsmarkt van Krakivsky Rynok. In de vleeshal zijn alle kramen bemand door vrouwen in schorten. ‘Very Soviet’, zou YouTube-ster Bald and Bankrupt zeggen. (Check zijn reportages over Oost-Europa).

In Lviv moet je wandelen. Je kan de tram of de bus nemen, maar de lanen met platanen zijn gemaakt om te flaneren, wat in de negentiende eeuw toch de mode was. Het openluchtmuseum Shevchenko Hai is een topbestemming. Kronkelpaden in het bos leiden langs stokoude houten kerken, boerderijen en werkplaatsen. Begraafplaats Lychakiv ligt op je route: 42 hectare praalgraven op een heuvel. Maar bij het Père-Lachaise van Oost-Europa horen ook een Pools en een Oekraïens oorlogskerkhof. Aan de geschiedenis is in dit land niet te ontkomen.

Op de trein: het wereldrecord zwijgen

Middernacht in Lviv. Mijn rolkoffer klettert gênant luid over de verlaten voetpaden. Bij het treinstation heerst grote drukte. Taxi’s, minibussen, auto’s, haastige reizigers, gedrum. De stad slaapt niet maar neemt de trein? Ik ga naar Kiev. Dankzij de conductrice vind ik de eersteklaswagon. De gang is bekleed met houtfineer en naast het toilet pruttelt een samowar met heet water voor wie thee of koffie wil zetten. In mijn slaapcoupé zijn slechts twee van de vier bedden gedekt. De vrouw in het andere bed slaapt al. Of sliep. Ze draait zich demonstratief om terwijl ik mijn beddengoed uit een ritselende plastic hoes pulk. Om halfzes word ik wakker. Ik kom overeind en groet mijn overbuur, die geen krimp geeft en dat consequent volhoudt. Ze haalt koffie, ik pak mijn broodje uit. Zij slikt, ik kauw. We zwijgen. Ik vlucht in mijn boek, zij is zwijgend aanwezig. Opkijken voelt als gluren. We delen de kleine ruimte urenlang zonder oogcontact te maken.

Mijn Airbnb-host in Kiev lacht om mijn treinverhaal. Socializen met wildvreemden is hier ongebruikelijk. Zij spreekt als studente uitstekend Engels en verhuurt samen met haar vader kamers om haar levensstandaard op te krikken. Haar ogen blinken als ik Odessa vernoem. De Zwarte Zee staat in Oekraïne voor vakantie.

Woonde ik in Kiev, dan koos ik misschien voor een staycation. De grandeur die ik met Moskou associeer, krijg ik hier op een presenteerblaadje. Wat voor mijn gastvrouw duur is, kost mij een habbekrats. Ik begin traditioneel, met het beroemde Holenklooster, dat op een groene heuvel uitkijkt over de rivier de Dnjepr. Je gebruikt dan metrostation Arsenalna, dat 105 meter diep in de heuvel ligt, een wereldrecord. Tientallen vergulde torens en torentjes schitteren in de zon. In de kloosterkerken doemen de fresco’s en iconen langzaam op uit de schemering. Ondergrondse gangen verbinden de hogere en de lagere gedeeltes. Ik koop een kaars, huur een gewaad om me te bedekken en bezoek in stilte de grotten, waar de mummies van de monniken rusten. Het klooster is een lavra, een van de vier belangrijkste geloofscentra van de Russisch-orthodoxe kerk.

Ook de Sint-Sophiakathedraal is een must. Ze ontleent haar naam aan de Aya Sophia. Ik spendeer een week in Kiev en kan veel tijd uittrekken voor kerken en musea. De aanraders? Het Tsjernobylmuseum bereidt je voor op je uitstap naar de plek van de kernramp. Het Holodomor-Memoriaal documenteert de genocide door hongersnood die Stalin pleegde op de Oekraïners. Kiev zit nog met veel Sovjetmonumenten opgezadeld, waarvan het 91 meter hoge standbeeld van Moeder Moederland het spectaculairste is. Haar zwaard is belachelijk klein uitgevallen omdat het niet hoger mocht reiken dan de torens van het Holenklooster. Als je de juiste marshrutka vindt (een uitdaging!), kan je in de stadsrand Mezhyhirya bezoeken, het enorme landgoed van de verjaagde president Janoekovytsj, een Versailles van de corruptie.

Naakte strandgasten

Ik logeer in de negentiende-eeuwse havenwijk Podil, de beste uitvalsbasis voor wie de polsslag van Kiev wil voelen. Streetartfresco’s reiken er huizenhoog. Langs hippe eethuizen wandel ik naar de duizelingwekkende voetgangersbrug over de Dnjepr. De loungebars op het riviereiland Trukhaniv kijken uit op de skyline van Kiev. Ik stap vijf kilometer door het bos en bereik het brede zandstrand op de punt van het eiland. Zwemkleding hoeft hier niet. In de verte tuurt Moeder Moederland naar de overwegend naakte strandgasten. Een roeibootje zet je over naar het eiland van Hydropark, een luid, ouderwets recreatiepark waar grillrestaurants bergen vlees serveren. In Kiev word je van de ene wereld naar de andere geteleporteerd. Trends en tijdperken co-existeren er.

Ik ga naar het hart van de stad, de Chresjstjatykboulevard en het Maidanplein. Europeesgezinde Oekraïners betoogden hier in 2014 maandenlang tegen het pro-Russische beleid van president Janoekovytsj. De expo op het plein vertelt de toenmalige revolutie aan de hand van berichten op social media. Of sluit je aan bij de themawandelingen van Kiev Walking Tours. Ik ben in Kiev tijdens de nationale feestdag en zie de door president Zelensky georganiseerde volksparade over de boulevard trekken. Iedereen zwaait met geel-blauwe vlaggetjes. Geel voor graan, blauw voor de hemel. Zou die kunnen opklaren?

In het station: ‘no English’

Zwakke democratieën kenmerken zich door ongelijkheid, slechte mobiliteit en despotische ambtenaren, die hun diensten op hun voorwaarden verstrekken. Mishaag de norse kassadame in het museum niet. Accepteer dat de loketbediende in het station autonoom beslist welke trein en ticketklasse bij jou passen. Of er geen betere optie is? Ze draait haar beeldscherm naar me toe. Computer says no. In groene, flikkerende cyrillische letters.

Tweede scène om 19.30 uur in Odessa. Het loket voor verre reizen blijft tot 20 uur open maar is onbemand. De loketbedienden houden een koffiekransje in het zicht van iedereen. ‘Zo gaat dat dan,’ zucht een Oekraïens stelletje. Ze druipen af. De macht van de ambtenaar zit in het tijdverlies dat hij je kan berokkenen. ‘Hello, tickets please!’, roep ik. De loketdame komt aangesloft en neemt weerwraak. ‘No English’, dienstweigert ze. Achter mij staan drie jonge Oekraïners die blij zijn dat ik mevrouw naar haar loket riep. Ze vertalen. Burgeralliantie – bureaucratie: 2-0.

Odessa ligt op een heuvel, zoals Kiev. Ik ga eindelijk De Trap bekijken. Om hem te zien zoals hij bedoeld is, loop ik om via het stadspark en de havenlaan. De Trap verwelkomde en intimideerde iedereen die aan wal ging in de haven. De 192 treden versmallen van 22 naar 12 meter om de klim langer te doen lijken. Op de heuvel troont een haag van stadspaleizen. Een gordijn van weelderige gevels dat bij de trap opengaat. Eigenlijk heeft filmmaker Eisenstein het perspectief omgedraaid: zijn kinderwagen rolde naar beneden.

Ik klauter naar boven. Drukte. Mensen poseren voor selfies, souvenirverkopers leuren met lichtgevende haarbanden en plastic helikoptertjes. Op deze plek werd al aan setjetting gedaan voor de schrijver van Game of Thrones geboren was. Zelfs de naam veranderde van Richelieu- naar Potemkintrappen. Maar wat met de coulissen van de filmset? Wat wacht er achter het stenen gordijn boven aan de trap?

Odessa is verrassend ruig en ongepolijst. Nieuwe rijken in luxewagens razen door de rechte, Parijse boulevards met Provençaalse platanen. De stad is in 1795 gesticht in opdracht van tsarina Catharina de Grote door de Franse graaf Richelieu en de Catalaanse admiraal De Ribas, die zijn naam gaf aan de beroemde hoofdstraat Derybasivska. Prins Potemkin, haar ex-minnaar, was enkele jaren eerder overleden. Hij bestuurde de nieuwe gebieden aan de Zwarte Zee en zou nepdorpen gebouwd hebben om de tsarina te imponeren: Potemkindorpen.

Odessa is geen Potemkinstad. De straten zijn geplaveid met geschiedenis. Wie in de negentiende eeuw vervolgd of gecensureerd werd, vond asiel en vrijheid in boomtown Odessa. Maar achter de historische gevels schuilt veel armoede. Potemkingevels? Ik zie de stad vooral door de ogen van de elite. De hippe foodmarket en de foodtrucks met terrasjes in het stadspark nemen geen grote happen uit mijn budget. Ik wandel langs de kust, langs verouderde sanatoria uit de Sovjettijd, en doe een terrasje met zeezicht in Arkadia, het nieuwe strandparadijs met loungebars, dansclubs en een shoppingcentrum. De adresjes voor de happy few heten Santorini, Ibiza of Itaka. Zij dromen graag van de Middellandse Zee, ik zou het liefst de Zwarte Zee oversteken naar Georgië. Europa eindigt hier nog niet.

Tsjernobyl ligt op 100 km of anderhalf uur rijden van Kiev en is gemakkelijk en veilig te bezoeken. Hoe je dat aanpakt?

• Zonder permit mag je het militaire spergebied rond de reactor (de 30 km-zone) niet binnen. Je riskeert een gevangenisstraf.
• Boek dus online bij een lokale touroperator. De dagtrip duurt van 9 tot 17 uur en kost 90 à 120 euro. De touroperator regelt je permit, het vervoer en geeft de rondleidingen. Kies voor een kleine reisgroep van maximaal 15 personen.
• Draag gesloten schoenen, een lange broek en lange mouwen. Raak niets aan, neem niets mee als souvenir. Volg de instructies van je gids en je loopt geen gevaar.
• Ik stond bij de sarcofaag, wandelde twee uur door de overwoekerde straten van de ontruimde stad Prypjat, lunchte in de kantine van de kerncentrale en bezocht een gigantische Sovjetradarinstallatie. Drie gidsen begeleidden onze groep van twaalf personen. Alles was voorbeeldig georganiseerd.
• Tsjernobyl bezoeken is herinneringstoerisme. De ramp heeft ook bij ons een grote impact gehad. Maak gerust selfies of koop souvenirs, maar beschadig niets en blijf altijd bij je groep.

Go2Chernobyl: touroperator voor Tsjernobyl. Getest en uitstekend bevonden. Vertrek in Kiev. www.go2chernobyl.com

Als busreiziger stoot je tien keer minder CO2 uit dan op een vliegtuig. De trein presteert nog beter en rijdt meestal niet op fossiele brandstof. Bovendien heeft traag over land reizen onmiskenbare charmes. Overvlieglanden worden mooie, boeiende streken. Je ziet het landschap en de bewoning evolueren en arriveert geacclimatiseerd op je bestemming.

En wat met de lange busreis? Flixbus biedt altijd ruime zitplaatsen. Wat de ritten oncomfortabel kan maken, is de hoge werkdruk op de chauffeurs. Ik maakte bijvoorbeeld een reis naar Roemenië (33 uur) zonder toilet aan boord en met hyperkorte pauzes. Passagiers werden bij het instappen niet geteld.

Mijn route naar Lviv liep grotendeels door Duitsland, de thuisbasis van Flixbus, waar de maatschappij strenger toekijkt op de kwaliteit en meestal moderne busstations bedient. Maar ook hier worden te weinig eet- of plaspauzes ingelast. De overstap in Berlijn gunde me drie uur pauze en verdeelde mijn reis in ritten korter dan 15 uur.

www.flixbus.be